''Φρόυντ ο αδικημένος;''

 Φρόυντ; Ποιος Φρόυντ; Μιλάτε γι αυτόν που πριν από ένα σχεδόν αιώνα μίλησε για αναπτυξιακά στάδια, μηχανισμούς άμυνας και σεξουαλικά ένστικτα; Μάλιστα. Ε, και λοιπόν; Δεν είναι ξεπερασμένος και αυτός και οι θεωρίες του;  Ένας ψυχοθεραπευτής που σέβεται τον εαυτό του δεν μπορεί να αναφέρεται στον Φρόυντ, πόσο μάλλον να χρησιμοποιεί τη θεωρία του για να κάνει διάγνωση και τις τεχνικές του για να θεραπεύσει.

Αυτό μας έμαθαν.  Αυτό κάνουμε.  Κακώς.  Ως φοιτητές πριν από αρκετά χρόνια, αλλά και μέχρι πρόσφατα, θεωρούσαμε τον Φρόυντ ό,τι πιο ξεπερασμένο έχει να προσφέρει η ψυχολογία.  Η διδασκαλία της θεωρίας του αποτελούσε για μας απλά μια ιστορική αναδρομή, όσο κι αν προσπαθούσε αυτή η ταλαίπωρη καθηγήτρια να μας πείσει ότι άξιζε να του αφιερώσουμε σοβαρά λίγο από το χρόνο μας.  
Ήμασταν αποφασισμένοι να ασχοληθούμε μόνο με τις καινούριες θεωρίες και τεχνικές.  Αυτές προσέφεραν πιο εύκολες απαντήσεις στις απορίες των πελατών και σαφώς πιο εύκολες λύσεις, ειδικά για όσους ασχολιόμασταν με παιδιά.  Η ψυχανάλυση ήταν χρονοβόρα και άρα αναποτελεσματική.  Τα ψυχαναλυτικά αίτια των διαταραχών φιλοσοφικά και δυσνόητα, άρα πολύ θεωρητικά και ανεφάρμοστα.

Όλα αυτά μέχρι που αρχίσαμε να εργαζόμαστε ως ψυχοθεραπευτές.  Μέχρι που αρχίσαμε μόνοι μας πια να κάνουμε διαγνώσεις, να εξηγούμε, να θεραπεύουμε, να βρίσκουμε λύσεις για οικογένειες που υπέφεραν.  Και ανακαλύψαμε ότι η γνωστική-συμπεριφοριστική θεωρία και πρακτική σε πάει μέχρι ένα σημείο.  Μετά χάνεσαι.  Και τελικά δεν εξηγούνται όλα με την επιβράβευση ή τη θετική και την αρνητική σκέψη. Κάτι έλειπε που δημιουργούσε πρόβλημα στην πρακτική μας. 

Δειλά-δειλά, αρχίσαμε να εντάσσουμε στο ρεπερτόριο των τεχνικών μας καθαρά φροϊδικές τεχνικές.  Κρυφά, μη μας πάρουν χαμπάρι οι άλλοι.  Και ξαφνικά άρχισα να κάνω παιχνιδοθεραπεία.  Άρχισα να παραπέμπω πελάτες σε δραματοθεραπευτές.  Το πιο συγκλονιστικό ήταν ότι τα παιδιά ανταποκρίνονταν.  Κατά την παιχνιδοθεραπεία εξέφραζαν σκέψεις και συναισθήματα που με γνωστικές και συμπεριφοριστικές τεχνικές δεν θα είχαν καν την ευκαιρία να τα εκφράσουν.

Πάλι όμως κάτι έλειπε.  Πολλές συμπεριφορές των παιδιών, και των γονιών πολύ συχνά, δεν μπορούσα να τις εξηγήσω.  Δεν ήταν θέμα επιβράβευσης, αυτό ήταν ξεκάθαρο.  Τελευταίο περιστατικό ένα αγοράκι 5 ετών, μαθητής στο προνήπιο, ο Ο. Κάθε φορά που η δασκάλα του του έκανε παρατήρηση για κακή συμπεριφορά, έβαζε το δάχτυλο στο στόμα.  Στην αρχή είπαμε πως το κάνει για να τραβήξει την προσοχή, αφού του γινόταν δεύτερη παρατήρηση για να βγάλει το δάχτυλο από το στόμα.  Η ιδέα αυτή απορρίφθηκε πολύ γρήγορα γιατί έτσι κι αλλιώς είχε τραβήξει την προσοχή με την αταξία του.  Το δάχτυλο στο στόμα έδινε την εντύπωση ενός μωρού που παρηγορείται.       

Να λοιπόν πάλι τα ψυχαναλυτικά.  Σύμφωνα με τον Φρόυντ, το νεογέννητο βρέφος έχει ως πηγή απόλαυσης, εξερεύνησης αλλά και παρηγοριάς το στόμα (στοματικό στάδιο).  Όταν πεινάει, πιάνει το στήθος ή το μπουκάλι.  Όταν πονάνε τα δοντάκια του, βάζει στο στόμα αντικείμενα για να ανακουφίσει τον πόνο.  Όταν κλαίει ή θέλει παρηγοριά παίρνει πιπίλα ή το δάχτυλο.  Το δάχτυλο! Όπως ο Ο. Υπάρχει όμως μια διαφορά.  Το βρέφος καταφεύγει σ’ αυτή τη συμπεριφορά γιατί αυτή ξέρει μόνο.  Ο Ο. θα έπρεπε να την έχει αντικαταστήσει με μια άλλη που να ταιριάζει στην ηλικία του. Θα μπορούσε να διαμαρτυρηθεί για την παρατήρηση, να βάλει τα κλάματα ακόμα και να αντιμιλήσει στη δασκάλα ή να ζητήσει συγγνώμη για τη συμπεριφορά του.  Παρ’ όλα αυτά, επέλεξε να βάλει το χέρι στο στόμα σαν μωρό.  Γιατί;

Και πάλι σύμφωνα με τον Φρόυντ, κάποιοι άνθρωποι, από παιδιά μέχρι και ενήλικες, μένουν κολλημένοι σε κάποιο στάδιο και δεν αναπτύσσονται.  Μεγαλώνουν ηλικιακά και σωματικά, αλλά ως προσωπικότητες μένουν στάσιμοι σε ένα στάδιο που τους πρόσφερε την μεγαλύτερη απόλαυση ή που δεν τους πρόσφερε αρκετή και ακόμα την αποζητούν.  Ενδεχομένως αυτό να συμβαίνει στον Ο.  Μπορεί όμως και να παλινδρόμησε.  Ο Φρόυντ μίλησε για μηχανισμούς άμυνας που προστατεύουν την προσωπικότητα από τις απειλές της καθημερινότητας και των κανόνων της.  Με την παλινδρόμηση το άτομο γυρνά πίσω σε ένα στάδιο όπου αισθανόταν ασφαλές υιοθετεί ξανά εκείνες τις συμπεριφορές που το προσέφεραν ασφάλεια και απόλαυση.  Αυτό συμβαίνει όταν υπάρχει μεγάλο άγχος, πίεση, φόβος, θλίψη και είναι ασυνείδητη ενέργεια.  Κανένας δεν λέει συνειδητά: «φοβάμαι, ας γυρίσω στο στοματικό στάδιο που ήμουν πιο ασφαλής και ας βάλω και το δάχτυλο στο στόμα».  Είναι δύσκολο να ξέρω ποια από τις δύο περιπτώσεις ισχύει για τον Ο. καθώς ούτε εγώ ούτε η δασκάλα του ξέρουμε τι συμβαίνει στο σπίτι ή πώς έχει μεγαλώσει.  Ξέρουμε όμως, ότι με φωνές, με επιβραβεύσεις και τιμωρίες το πρόβλημα δεν λύνεται.  Χρειάζεται βαθύτερο ψάξιμο και άλλη αντιμετώπιση.  Έχουμε και οι δύο πολύ δουλειά.

Μέσα σε δύο παραγράφους παραδέχτηκα ότι υπάρχει το στοματικό στάδιο, η παλινδρόμηση, το συνειδητό και το ασυνείδητο και υπερασπίστηκα μέρος της θεωρίας του Φρόυντ.  Ο συμπεριφοριστής όμως μέσα μου δεν το ανέχεται αυτό.  Ας δούμε λοιπόν την περίπτωση του Ο. μέσα από τη συμπεριφοριστική θεωρία.  Ο Ο. βάζει το δάχτυλο στο στόμα και αμέσως παρηγορείται, άρα η συμπεριφορά του επιβραβεύεται. Φυσικό λοιπόν είναι σε παρόμοια περίπτωση να το ξαναβάλει στο στόμα.  Καλά μέχρι εδώ.  Η συμπεριφορά αυτή όμως τιμωρείται με φωνές.  Αφού τιμωρείται, θα έπρεπε να έχει σταματήσει.  Αντιθέτως όμως, συνεχίζεται με αμείωτη συχνότητα.  Επίσης, όταν δεν έχει το χέρι στο στόμα, η δασκάλα τον επαινεί, άρα επιβραβεύει την επιθυμητή συμπεριφορά.  Σύμφωνα με την συμπεριφοριστική θεωρία, κάθε συμπεριφορά που επιβραβεύεται, αυξάνει σε συχνότητα ενώ αυτή που τιμωρείται μειώνει σε συχνότητα. Ο Ο. είναι η εξαίρεση που επιβεβαιώνει αυτόν το κανόνα; Μάλλον όχι.  Μάλλον δεν μπορούμε να τα εξηγήσουμε όλα τόσο εύκολά.  Μάλλον πρέπει να κοιτάξουμε και να ψάξουμε λίγο πιο κει. 

Και να μπροστά μας ο Φρόυντ, τα στάδια ανάπτυξης, το συνειδητό, το υποσυνείδητο, το εκείνο, το εγώ και το υπερεγώ.  Ο Ο. είναι μόνο ένα παράδειγμα συμπεριφοράς που ίσως εξηγείται μέσα από την ψυχαναλυτική θεωρία.  Υπάρχουν πολλές ακόμα και έχει πολύ ενδιαφέρον να δούμε τη ματιά του Φρόυντ γι όλα αυτά. Και με μια προσεχτική ανάγνωση θα δούμε ότι πολλά από αυτά που είπε είναι όντως ξεπερασμένα, γιατί οι άνθρωποι δεν είναι πια ίδιοι και γιατί η επιστήμη εξελίσσεται, αλλά τα περισσότερα είναι απλώς παρερμηνευμένα.  Ο Φρόυντ τελικά είναι παρεξηγημένος και αδικημένος από τους νεότερους ψυχολόγους.  Λυπάμαι κι εκείνη την καθηγήτρια που πάλευε μόνη της σε μια τάξη κι ένα πανεπιστήμιο γεμάτο με γνωσιακούς και συμπεριφορικούς ψυχολόγους και φοιτητές.  Δρ. Μόλντερ, συγγνώμη!